Z cyklu warto wiedzieć:
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy od roku 2021 prowadzi systematyczne badania pozostałości środków ochrony roślin (ś.o.r.) w zbożach finansowane z dotacji celowych MRiRW. Badania są realizowane we współpracy z Państwową Inspekcją Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) w ramach urzędowej kontroli i mają na celu ocenę prawidłowości stosowania środków ochrony roślin w krajowej praktyce rolniczej.
Szczególne miejsce w badaniach pozostałości ś.o.r. pszenicy wynika przede wszystkim z największego areału zasiewów w porównaniu z innymi gatunkami zbóż, szacowanego przez GUS w roku 2025 r. dla pszenicy ozimej na ponad 2,2 mln ha, a jarej na 0,2 mln ha. Istotnym czynnikiem jest również to, że uprawa pszenicy ozimej z powodu presji chorób i chwastów wymaga zużycia większej ilości substancji czynnych w ochronie niż zboża jare, co sprzyja częstszemu występowaniu pozostałości ś.o.r. w ziarnie pszenicy niż w ziarnie innych zbóż.
W latach 2021-2025 w ramach dotacji celowych pobrano do badań 3337 próbek zbóż. Nieco ponad 1/3 badanych próbek (1053) stanowiły próbki pszenicy, głównie ozimej. W roku 2025 odsetek analizowanych próbek pszenicy stanowił 45%, natomiast w latach 2021-2024 był niższy i mieścił się w granicach 27-33% (Tabela 1).
Tabela 1. Badania pszenicy w latach 2021 – 2025 ( IOR-PIB)
| Rok | Liczba badanych próbek pszenicy |
Liczba wszystkich badanych próbek zbóż |
| 2021 | 224 | 769 |
| 2022 | 233 | 758 |
| 2023 | 197 | 730 |
| 2024 | 229 | 700 |
| 2025 | 170 | 380 |
Próbki ziarna pobrane z produkcji pierwotnej przez inspektorów PIORiN badano w kierunku pozostałości 532 substancji czynnych (s.cz.) stosowanych w ochronie roślin, aktualnie lub w przeszłości, oraz ich metabolitów. Do oznaczeń pozostałości ś.o.r. zastosowano metody badawcze bazujące na najnowocześniejszych technikach instrumentalnych, chromatografii cieczowej i gazowej sprzężonych z tandemową spektrometrią mas (LC-MS/MS, GC-MS/MS), akredytowane przez Polskie Centrum Akredytacji na zgodność z normą PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02. Jakość prowadzonych badań była nieustannie potwierdzana w międzynarodowych badaniach biegłości.
Przeprowadzone analizy wykazały obecność ś.o.r. w 455 próbkach pszenicy (43,2%). Najniższy odsetek próbek zanieczyszczonych ś.o.r. odnotowano w roku 2023 (30,5%), najwyższy w 2025 (50,6%) – wykres 1. W latach 2021-2025, łącznie wykryto w próbkach ziarna pszenicy 72 związki.
Wykres 1. Częstość występowania pozostałości ś.o.r. i przekroczeń NDP w pszenicy w latach 2021 – 2025 (IOR-PIB)
Najczęściej wykrywano tebukonazol (25,4%) oraz azoksystrobinę (7,1%) z grupy fungicydów i pirymifos metylowy (9,8%), insektycyd stosowany na etapie przechowalnictwa. W odsetku stanowiącym od 1,1 – 4,2% próbek stwierdzono obecność 14 substancji – boskalidu, chloropiryfosu, cypermetryny, deltametryny, difenokonazolu, fenpropidyny, fluksapyroksadu, fluopyramu, lambda-cyhalotryny, mefentriflukonazolu, metkonazolu, piraklostrobiny, protiokonazolu (destio) i spiroksaminy (Tabela 2). Pozostałości 55 innych substancji czynnych ś.o.r. były obecne w mniej niż 1,0% próbek.
Tabela 2. Najczęściej wykrywane substancje czynne ś.o.r. w pszenicy w latach 2021 – 2025 ( IOR-PIB)
| Związek | Rok | Liczba wykryć | Procent wykryć | Rok | Liczba wykryć | Procent wykryć |
| Tebukonazol | 2025 | 55 | 32,4 | 2021-2024 | 212 | 24,0 |
| Pirymifos metylowy | 2025 | 17 | 10,0 | 2021-2024 | 86 | 9,7 |
| Azoksystrobina | 2025 | 15 | 8,8 | 2021-2024 | 60 | 6,8 |
| Cypermetryna | 2025 | 11 | 6,5 | 2021-2024 | 33 | 3,7 |
| Spiroksamina | 2025 | 8 | 4,7 | 2021-2024 | 14 | 1,6 |
| Fluksapyroksad | 2025 | 7 | 4,1 | 2021-2024 | 27 | 3,1 |
| Deltametryna | 2025 | 6 | 3,5 | 2021-2024 | 17 | 1,9 |
| Metkonazol | 2025 | 6 | 3,5 | 2021-2024 | 12 | 1,4 |
| Boskalid | 2025 | 5 | 2,9 | 2021-2024 | 17 | 1,9 |
| Fenpropidyna | 2025 | 5 | 2,9 | 2021-2024 | 9 | 1,0 |
| Difenokonazol | 2025 | 4 | 2,4 | 2021-2024 | 12 | 1,4 |
| Lambda-cyhalotryna | 2025 | 4 | 2,4 | 2021-2024 | 14 | 1,6 |
| Protiokonazol (destio) | 2025 | 4 | 2,4 | 2021-2024 | 26 | 2,9 |
| Mefentriflukonazol | 2025 | 3 | 1,8 | 2021-2024 | 15 | 1,7 |
| Fluopyram | 2025 | 2 | 1,2 | 2021-2024 | 13 | 1,5 |
| Chloropiryfos | 2025 | 1 | 0,6 | 2021-2024 | 11 | 1,2 |
| Piraklostrobina | 2025 | – | – | 2021-2024 | 19 | 2,2 |
W roku 2025 w próbkach pszenicy ogółem stwierdzono 36 substancji czynnych ś.o.r. Zaobserwowano wzrost wykryć w stosunku do średniej z 4 poprzednich lat (2021-2024) dla większości najczęściej występujących s.cz. ś.o.r., natomiast spadek dla czterech z nich – chloropiryfosu (wycofanego z obrotu), fluopyramu, piraklostrobiny i protiokonazolu (destio) (Tabela 2).
W skali pięciu lat odnotowano jedynie 4 próbki (0,4%) niezgodne z wymaganiami rozporządzenia (WE) 396/2005 w sprawie najwyższych dopuszczalnych poziomów pozostałości pestycydów w żywności i paszy pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz na ich powierzchni, zmieniające dyrektywę Rady 91/414/EWG (Dz. Urz. L 70, str. 1 z 16.03.2005 r. z późn. zm.) – Wykres 1. W 2022 roku wszystkie 3 przekroczenia NDP (1,3%) wynikały ze stosowania środków zawierających substancje niedozwolone do ochrony (etoprofos, propamokarb, terbutyloazyna), natomiast w roku 2025 przekroczenia NDP stwierdzono w 1 próbce (0,6%) dla 2 zatwierdzonych substancji (fludioksonil, tritikonazol).
W roku 2021, w 3,1% próbek stwierdzono pozostałości preparatów zabronionych, zawierających substancje wycofane z obrotu – chloropiryfosu i tiachloprydu oraz pozostałości metamitronu i tetrametryny, wchodzących w skład środków niedozwolonych do stosowania w ochronie pszenicy. W roku 2022 wykryto obecność substancji niedopuszczonych do stosowania w odsetku próbek stanowiącym 3,4% – w tym pięciu wycofanych z użycia (chloropiryfos, linuron, tiachlopryd, tiofanat metylowy / karbendazym z zastosowania tiofanatu metylowego) oraz pięciu niezalecanych do ochrony pszenicy (etofenproks, fluopikolid, metolachlor-S, propamokarb, terbutyloazyna). W roku 2023 odnotowano spadek naruszeń, związanych ze stosowaniem środków zabronionych, do poziomu 1,5%. Wykryto jedynie pozostałości dwóch substancji wycofanych z obrotu – chlorfenapyru i chloropiryfosu. W roku 2024 zanotowano wzrost nieprawidłowości do poziomu 7,9%, wynikających z zastosowania dziewięciu wycofanych substancji (chloropiryfos, cyprokonazol, dimetoat, flutriafol, ometoat, permetryna, propikonazol, tiofanat metylowy / karbendazym z zastosowania tiofanatu metylowego) i pięciu substancji niezatwierdzonych do ochrony pszenicy (dimetomorf, etofenproks, fluopikolid, propamokarb i terbutyloazyna). W roku 2025 roku stwierdzono spadek odsetka naruszeń związanych ze stosowaniem substancji zabronionych do 3,5%. W próbkach pszenicy wykryto pozostałości substancji wycofanych z UE (bifentryna, chloropiryfos, fenmedifam, malation, pikoksystrobina), jak i zatwierdzonych, ale niedopuszczonych do ochrony tej uprawy (fluopikolid, terbutyloazyna).
Wykres 1. Częstość występowania środków niedozwolonych w pszenicy w latach 2021 – 2025 (IOR-PIB)
W świetle wielu wprowadzonych zmian w stosowaniu środków ochrony roślin w Unii Europejskiej nie obserwuje się w ostatnich latach wyraźnego trendu wzrostu nieprawidłowości w stosowaniu środków ochrony w uprawie pszenicy. Pomimo wycofywania kolejnych środków z ochrony odsetek przekroczeń NDP jest niski, na przestrzeni ostatnich 5 lat stanowił zaledwie 0,3%.
Co prawda w pszenicy stwierdzano także obecność substancji czynnych ś.o.r. niedopuszczonych do jej ochrony i wycofanych z obrotu, ale notowany odsetek naruszeń jest niższy w porównaniu z uprawami sadowniczymi i warzywniczymi. Procent próbek z substancjami niedozwolonymi mieścił się w granicach od 1,5 – 7,9% (Wykres 2), a przeciętnie wynosił 4,0%. Wyraźne odstępstwo od średniej statystycznej odnotowano w 2024 roku, kiedy to stwierdzono najwyższy odsetek tych nieprawidłowości. Wykryto wówczas w próbkach pszenicy aż 14 substancji niedozwolonych, z których połowa stanowiła substancje wycofane z ochrony, ale nie były to substancje nieobecne na rynku od niedawna. W roku 2025 trend się na szczęście odwrócił i udział naruszeń zmniejszył się do poziomu 3,5%. W okresie 2021-2025, w sumie wykryto 24 substancje zabronione w uprawie pszenicy. Pozostałości chloropiryfosu wycofanego z rynku w 2020 r. obserwowano najczęściej, w 1,1% próbek. Pozostałości terbutyloazyny, propamokarbu i fluopikolidu, substancji dopuszczonych, ale niezalecanych do ochrony pszenicy stwierdzono odpowiednio w 0,6%, 0,4% i 0,3% próbek, a 20 innych w odsetku mniejszym lub równym 0,2%. W 2025 roku tylko jedna próbka ziarna pszenicy (0,6%) zawierała pozostałości chloropiryfosu, należy mieć nadzieję, że to dobry prognostyk na przyszłość.
W kontekście proponowanych zmian w stosowaniu środków w krajach unijnych, planowane wykluczenie z ochrony preparatów zawierających tebukonazol rodzi pewne obawy, zważywszy jego znaczenie dla upraw pszenicy i najwyższy odsetek jego pozostałości w ziarnie tego gatunku. Jeśli wycofanie tebukonazolu stanie się faktem, najprawdopodobniej przełoży się to na wzrost naruszeń związanych ze stosowaniem ś.o.r. w ochronie pszenicy w pierwszych latach po zmianie przepisów. Dlatego istotne jest poszukiwanie alternatyw dla tebukonazolu w ochronie zbóż celem zapobieżenia ewentualnym negatywnym skutkom tej zmiany dla polskiego rolnictwa w przyszłości.
dr Anna Nowacka, dr Agnieszka Hołodyńska-Kulas
Zakład Badania Pozostałości Środków Ochrony Roślin, Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy
https://www.gov.pl/web/rolnictwo/komunikat—nowe-terminy-na-sprzedaz-i-stosowanie-srodkow